Ο Άθως· το Άγιον Όρος
3 Απριλίου, 2013
Ο Άθως κατά την αρχαία ελληνική εποχή
Ο Άθως αναφέρεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα (Ξ. 219). 0 Ηρόδοτος
αναφέρει τις εξής αρχαίες πόλεις στην περιοχή του Άθω: Σάνη,
Ολόφυξος,Ακρόθωον, Θύσσος, Κλεωναί.[1] Ο Στράβων αναφέρει
επιπλέον την πόλη Χαράδρια, ενώ ο Πλίνιος αρκετούς αιώνες αργότερα
μνημονεύει την ύπαρξη των πόλεων Ουρανούπολις, Παλαιώτριον, Θύσσον,
Κλέωνας και Απολλωνία.
Η εξακρίβωση της θέσης των πόλεων αυτών
δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η Σάνη τοποθετείται από τους περισσοτέρους
στη θέση Τρυπητή, δίπλα στη διώρυγα του Ξέρξη, το Δίον στον Πλατύ Γιαλό,
στον κόλπο της Ακάνθου στην Ιερισσό, η Ολόφυξος στην ανατολική πλευρά
της χερσονήσου, η Ακρόθωον κοντά στο ακρωτήριο του Άθω, η Θύσσος στην
περιοχή των μονών Δοχειαρίου και Κωνσταμονίτου, και οι Κλεωνές κοντά στη
μονή Ξηροποτάμου. Η Χαραδρία πιθανόν να βρισκόταν κοντά στη σημερινή
μονή Βατοπεδίου.
Οι πόλεις αυτές κατοικούνταν κυρίως από Θράκες και Πελασγούς.[2] Όλες οι πόλεις υποτάχθηκαν στους Μακεδόνες επί της βασιλείας του Φιλίππου Β’.
Ο Άθως κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες
Σύμφωνα με την παράδοση, μια τρικυμία ανάγκασε την Παναγία, που
ταξίδευε με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη για να συναντήσει τον Λάζαρο, να
καταφύγει στη θέση της σημερινής μονής Ιβήρων. Η περιοχή της άρεσε
ιδιαίτερα και ζήτησε από τον Χριστό να της δωρίσει τη χερσόνησο.
Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε άρχισαν να εγκαθίστανται οι πρώτοι
ασκητές στον Άθω.Πάντως φαίνεται ότι τον 8ο αι. θα πρέπει κάποιοι
εικονολάτρες μοναχοί να κατέφυγαν στον Άθω, διότι στην Οικουμενική
Σύνοδο του 843 έλαβαν μέρος ασκητές μοναχοί από τον βιθυνικό Όλυμπο, την
Ιδη και τον Άθω. Επομένως, όχι μόνον θα πρέπει να είχαν εγκατασταθεί
στον Άθω τα προηγούμενα χρόνια ασκητές μοναχοί, αλλά θα πρέπει να είχαν
αποκτήσει μεγάλη φήμη για την αρετή τους και για τις θεολογικές τους
απόψεις.
Στα τέλη του 9ου αι. υπήρχαν στη χερσόνησο του Άθω πολλοί ερημίτες,
μικρές σκήτες και λαύρες, κυρίως στην περιοχή του Ισθμού. Μεταξύ των
ερημιτών ξεχώρισαν οι μορφές του Πέτρου του Αθωνίτη και του Ευθυμίου
Θεσσαλονίκης. Την ίδια εποχή(872), όπως αναφέρεται και σε σιγίλλιο του
Βασιλείου Α’ που δεν σώθηκε, είχε ιδρυθεί η μονή Κολοβού κοντά στην
Ιερισσό.
Το 911 η Έδρα του Πρώτου, η «Καθέδρα των Γερόντων», έχει μεταφερθεί
από τη θέση της, κοντά στη διώρυγα του Ξέρξη, σε νέα θέση, στη «Μέση»,
όπως αποκαλούνταν τότε οι Καρυές. Η μετακίνηση αυτή πρέπει να οφείλεται
στην αύξηση του αριθμού των μοναχών και στην επέκταση του μοναχισμού σε
όλη τη χερσόνησο του Άθω. Η«Μέση» χρησίμευε ως τόπος κατοικίας του
Πρώτου που εκλεγόταν από τους μοναχούς όλων των μοναστηριών και ήταν ο
πνευματικός ιεράρχης. Πάντως, η κατάσταση του μοναχισμού στο α’ μισό του
9ου αι. δεν ήταν καλή. Οι περισσότεροι μοναχοί ακολουθούσαν ακόμη τους
κανόνες του ερημιτισμού, έμεναν σε αυτοσχέδιες καλύβες,τρέφονταν με τους
καρπούς αγρίων δένδρων και υπέφεραν από τις συχνές επιδρομές των
πειρατών. Η κατάσταση αυτή άλλαξε με την άφιξη στο Άγιον Όρος του οσίου
Αθανασίου του Αθωνίτη.
Όσιος Αθανάσιος Αθωνίτης
Ο Άγιος είχε γεννηθεί στην Τραπεζούντα του Πόντου από εύπορους
γονείς. Εκάρη μοναχός και μόνασε επί τέσσερα χρόνια στη Βιθυνία της
Μικράς Ασίας. Από εκεί έφυγε για να μονάσει στο Άγιον Όρος. Το 961,
ύστερα από τη συνάντησή του με τον τότε πανίσχυρο στρατηγό και μετέπειτα
αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά, άρχισε την ανέγερση της μονής της Μεγίστης
Λαύρας, ενός μοναστηριού στο οποίο επρόκειτο να μονάσει στα γεράματά του
και ο ίδιος ο Νικηφόρος Φωκάς.
Όμως,η μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα του Αθανασίου προκάλεσε την
αντίδραση των περισσοτέρων ασκητών, που συσπειρώθηκαν γύρω από τον
μοναχό Παύλο Ξηροποταμίτη,κατηγόρησαν τον όσιο Αθανάσιο στον αυτοκράτορα
Ιωάννη Τσιμισκή ότι αλλοιώνει το χαρακτήρα του Αγίου Όρους. Ο
αυτοκράτορας ρύθμισε τις διαφορές με ένα αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο, τον
περίφημο «Τράγο», το παλαιότερο έγγραφο με αυτοκρατορική υπογραφή. Με το
τυπικό αυτό ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο η δραστηριότητα του οσίου
Αθανασίου. Μέχρι το θάνατό του, το 1000, ο Αθανάσιος όχι μόνον
δημιούργησε το μεγάλο και επιβλητικό οικοδομικό συγκρότημα της Μεγίστης
Λαύρας, αλλά εξασφάλισε επαρκή έσοδα για τη συντήρηση του μοναστηριού
και έθεσε τις βάσεις για τον κοινοβιακό μοναχισμό.
Ο Άθως τον 11ο-15ο αι.
Τον11ο και 12ο αιώνα ο Άθως μεταβλήθηκε σε ένα από τα πιο σημαντικά
μοναστικά κέντρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ιδρύθηκαν πολλές μονές,
ενώ οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες με χρυσόβουλα και σιγγίλια παραχώρησαν
στις μονές πολλά προνόμια και μεγάλες γεωργικές εκτάσεις. Την ίδια εποχή
που οι μοναστικές κοινότητες της Μικράς Ασίας εξαφανίζονταν λόγω των
επιδρομών των Σελτζούκων Τούρκων, στον Άθω τα κοινόβια ανθούσαν, η
έγγεια περιουσία τους αυξανόταν συνεχώς και ταυτόχρονα αυξανόταν η
επιρροή τους, ενώ η παράδοση των ασκητών ερημιτών εξακολούθησε να
παραμένει ζωντανή.
Η εγκατάσταση των Λατίνων στην Ελλάδα μετά την κατάκτηση της
Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας προκάλεσε
μεγάλα δεινά στα μοναστήρια του Άθω, σε σημείο που οι Αγιορείτες μοναχοί
αναγκάστηκαν να ζητήσουν την προστασία του Πάπα Ιννοκέντιου Γ’. Και τα
επόμενα χρόνια όμως, μετά την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης από τον
αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο, οι Αγιορείτες υπέφεραν πολλά, διότι
τάχθηκαν εναντίον της επιδιωκόμενης από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες
ένωσης των δυο εκκλησιών, καθολικής και ορθοδόξου.
Ο14ος αιώνας ήταν αιώνας διαρκών κινδύνων και ακμής για το Άγιον
Όρος. Στην αρχή του αιώνα οι μισθοφόροι της Καταλανικής Εταιρείας
επέδραμαν στο Άγιον Όρος επί δυο έτη (1307-1309), άλωσαν πολλές μονές,
λεηλάτησαν τους θηααυρούς της Χριστιανοσύνης και τρομοκρατούσαν τους
μοναχούς. Όμως στα μέσα του αιώνα η Μακεδονία πέρασε στην κυριαρχία του
Σέρβου ηγεμόνα Στέφανου Δουσάν, ο οποίος επισκέφθηκε το Άγιον Όρος και
ενίσχυσε οικονομικά πολλές μονές.
Το κίνημα του Ησυχασμού
Οι μοναχοί του Αγίου Όρους αποδέχθηκαν τον Ησυχασμό. Σύμφωνα με τον
ιδρυτή της«Ησυχίας», Γρηγόριο Σιναΐτη, οι μοναχοί μπορούσαν να δουν το
θαβώριο φως, αν ήταν ενάρετοι, δεν ασχολούνταν με τίποτε άλλο παρά μόνον
με την προσευχή,καθισμένοι από το πρωί ως το βράδυ στο ίδιο μέρος,
συγκεντρωμένοι να επαναλαμβάνουν νοερά την προσευχή «Κύριε, Ιησού Χριστέ
ελέησόν με…». Η ελπίδα ότι με αυτό τον τρόπο θα μπορούσαν να φθάσουν
κοντά στο Θεό ήταν ίσως μια αντίδραση στους συνεχώς αυξανόμενους
εξωτερικούς κινδύνους και στην κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Το κίνημα του Ησυχασμού δίχασε τη βυζαντινή κοινωνία. Ορισμένοι
δέχθηκαν τον Ησυχασμό με φανατισμό, άλλοι αντέδρασαν βίαια, εξαιτίας
κυρίως των υπερβολών στις οποίες προέβαιναν μερικοί ζηλωτές. Ο Ησυχασμός
υποστηρίχθηκε κι από τους Βυζαντινούς αριστοκράτες και τελικά
επικράτησε σε τρεις συνόδους (1341, 1347, 1351). Ο Γρηγόριος Παλαμάς,
πρώην μοναχός στο Άγιον Όρος, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης και
υπερασπιστής του Ησυχασμού, ανακηρύχθηκε άγιος, όπως και πολλοί άλλοι
ηγέτες των ησυχαστών. Η προσπάθεια ταυ μοναχού Βαρλαάμ και του
Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ’ να καταπολεμήσουν το κίνημα του
Ησυχασμού και να περιορίσουν την εξάπλωσή του δεν είχε αποτέλεσμα,
τουλάχιστον στο Άγιον Όρος.
Η οθωμανική κυριαρχία
Οι Οθωμανοί Τούρκοι εμφανίστηκαν στον Άθω για πρώτη φορά στα τέλη του
14ου αι.,ενώ στις αρχές του 15ου αι., το Άγιον Όρος έγινε μέρος της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι μοναχοί κατόρθωσαν να επιτύχουν τη
διατήρηση των προνομίων τους,της διοικητικής αυτονομίας τους και της
κτηματικής περιουσίας τους απότουςσουλτάνους Μουράτ Β’ και τουε
επιγόνους του, όμως ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν ετήσιο κεφαλικό φόρο
(χαράτσι), καθώς και έκτακτους πολύ υψηλους φόρους.
Όμως,παρά τις κατά καιρούς επίσημες εγγυήσεις των σουλτάνων, οι
Οθωμανοί προσπάθησαν δύο φορές να δημεύσουν την ακίνητη περιουσία των
μονών του Άθω. Την πρώτη, το1432/33, από τον σουλτάνο Μουράτ και τη
δεύτερη, το 1568, από τον σουλτάνο Σελίμ Β΄. Οι Αγιορείτες και τις δυο
φορές κατόρθωσαν να εξαγοράσουν τα κτήματά τους καταβάλονταςυψηλά ποσά.
Η αβεβαιότητα των καιρών και η υψηλή φορολογία μείωσαν τον αριθμό των
μοναχών και οδήγησαν αρκετές μονές στην ερήμωση. Οι μοναχοί προτιμούσαν
να μονάζουν σε κελιά και σε σκήτες και απέφευγαν τα μοναστήρια. Οι
μονές αναγκάστηκαν να μετατραπούν από κοινοβιακές σε ιδιόρυθμες. Μια
προσπάθεια που έγινε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης
στα τέλη του 18ου αι. να μετατραπούνοι μονές και πάλι σε
κοινοβιακές δεν είχε διαρκή αποτελέσματα. Τον 16ο και το πρώτο μισό του
17ου αι., οι μονές βρίσκονταν σε πλήρη αδυναμία να συντηρήσουν τους
μοναχούς και να αποπληρώσουν τα χρέη τους. Όμως, από το δεύτερο μισό
του17ου αι., οι ηγούμενοι των μονών στράφηκαν προς τους ηγεμόνες της
Ρωσίας, της Βλαχίας και της Μολδαβίας και εκείνοι άρχισαν να
πραγματοποιούν μεγάλες δωρεές στις αγιορείτικες μονές.
Το Άγιον Όρος κατά τους νεότερους χρόνους
Οι δυο πρώτες δεκαετίες του 19ου αι. προοιώνιζαν μια νέα περίοδο
ακμής για το Άγιον Όρος. Είχαν εξοφληθεί όλα σχεδόν τα χρέη των μονών,
είχε αρχίσει η ανοικοδόμηση νέων κτιρίων και αρκετές μονές επανήλθαν στο
κοινοβιακό σύστημα. Όμως,το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης, το
1821,έφερε νέες συμφορέςστο Άγιον Όρος. Πολλοί μοναχοί ξεσηκώθηκαν και
έλαβαν μέρος στις πρώτες πολεμικές συγκρούσεις, χιλιάδες γυναικόπαιδα
κατέφυγαν ωςπρόσφυγες στον Άθω και τουρκικά ένοπλα σώματα εισήλθαν στο
Άγιον Όρος, επέβαλαν βαρύτατη φορολογία και εγκατέστησαν στρατιωτικές
φρουρές σε κάποιες μονές.
Η λήξη της Ελληνικής επανάστασης έφερε και πάλι ηρεμία στο Άγιον Όρος
και άρχισε να αυξάνεται ο αριθμός των μοναχών. Πολλοί από αυτούς
μάλιστα,δεν ήταν Έλληνες, αλλά Βούλγαροι, Σέρβοι, Ρώσοι, Ρουμάνοι,
κ.λ.π.. Μάλιστα,κάποιες σλαβικές χώρες, με πρώτη τη Ρωσία, είδαν το
γεγονός αυτό ως ευκαιρία για επέκταση της επιρροής τους στην περιοχή.
Παρείχαν μεγάλα ποσά για την ανοικοδόμηση των παλαιών μονών και για την
ίδρυση νέων σκητών. Έτσι, η μονή Ζωγράφου τέθηκε υπό βουλγαρική επιρροή,
η μονή Χιλανδαρίου υπό σερβική επιρροή και η μονή Αγίου Παντελεήμονος
υπό ρωσική επιρροή. Επίσης, οι Βούλγαροι ίδρυσαν την κοινοβιακή σκήτη
Μπογκορόντιτσα, οι Ρώσοι την κοινοβιακή σκήτη του Αγίου Ανδρέα και οι
Ρουμάνοι την κοινοβιακή σκήτη του Τιμίου Προδρόμου.
Η οθωμανική κυριαρχία τερματίστηκε το 1912, όταν ξέσπασε ο Α’
Βαλκανικός Πόλεμος.Μια ελληνική ναυτική μοίρα αποβιβάστηκε στη Δάφνη και
κατέλαβε την περιοχή.Τελικά, η συνθήκη τηςΛωζάνης αναγνώρισε ότι το
Άγιον Όρος βρίσκεται υπό ελληνική κυριαρχία,αλλά «αποτελείαυτοδιοίκητον
τμήμα του ελληνικούκράτους,του οποίου η κυριαρχία παραμένει άθικτος
επ’αυτού».
Σημειώσεις:
1. Ηροδότου Ιστορία7,22
2. Θουκιδίδης Ιστορία4, 109, 4
