Ἱερομάρτυς Ἰλαρίων Τρόϊτσκι: Διαφορὲς Γοτθικῶν καὶ Ὀρθοδόξων Ναῶν

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΓΟΤΘΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΝΑΩΝ:

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ, ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΙΣΜΟΣ & ΑΡΡΩΣΤΟΣ ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ

ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗ ΝΗΨΗ

Ιερομάρτυς Ιλαρίων Τρόϊτσκι

Από τα ταξίδια του στη Δύση μεταξύ 1908 και 1912, ως λαϊκός, ο άγιος Ιλαρίων γράφει προς φίλους κάποια γράμματα. Τα «γράμ­ματα» εκδίδονται από τον αρχιμανδρίτη Ιλαρίωνα το 1916. Στο τρίτο αυτό γράμμα περιγράφει την επίσκεψή του σε κάποιον διάσημο γοτθικό ναό. Σχολαστικισμός, ορθολογισμός, άρρωστος μυστικισμός είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του που δεν μπορούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο στην αληθινή λατρεία του Θεού. Αυτά τα αντιδιαστέλλει προς τα χαρακτηριστικά των ορθοδόξων ναών που οδηγούν στη συγκέντρωση του νου, την κατάνυξη και την αληθινή προσευχή.

    Αγαπητέ μου φίλε, μη σου περάσει από τον νου ότι το γράμμα αυτό θα είναι ολοκλη­ρωτικά αφιερωμένο στην περιγραφή του καθεδρικού ναού της Κολωνί­ας ή της ιστορίας του. Όχι. Αυτή τη φορά θα μου χρησιμεύσει μόνο ως σύμβολο της θρησκευτικής ευρωπαϊκής συνειδήσεως. Διάλεξα τον ναό αυτό για πολλές αιτίες. Από τους πολυάριθμους γοτθικούς καθεδρι­κούς ναούς που είδα, ο Καθεδρικός της Κολωνίας μου προκάλεσε την πιο καταπληκτική εντύπωση. Κάμποσες φορές τον επισκέφθηκα, τον θαύμασα απ’ έξω και απ’ όλες τις μεριές και για πολύ επιδόθηκα στην παρατήρηση των τόξων που έφθαναν στην κορυφή του ναού. Άλλους παλαιούς ναούς της Ευρώπης τους παρατήρησα γρήγορα σαν ιστορι­κά μνημεία, τους επισκέφθηκα με την ψυχρή προσοχή του τουρίστα, ο οποίος πρέπει να δει όλα τα αξιοθέατα. Εκεί κυριευόταν η ψυχή από κάποιο κύμα Ιστορικών αναμνήσεων και ονειροπολήσεων. Θύμιζαν βα­σιλιάδες, ιππότες και τουρνουά των ευγενών. Αυτό όμως δεν συνέβαινε με τον καθεδρικό της Κολωνίας. Αυτός με προσείλκυε κοντά του με μια δύναμη ακατανόητη. Καθώς πλησίαζα στην πόλη μέσω του Ρήνου, τα μάτια μου καρφώθηκαν επάνω του. Όταν έφευγα από την Κολωνία πήγα στον ναό να τον αποχαιρετήσω. Σπάνια, πολύ σπάνια μου συνέβη  να ζήσω τόσο δυνατή εντύπωση καλλιτεχνικής ενότητος  όπως την έζησα κοντά στον καθεδρικό της Κολωνίας. Ο ναός του Αγίου Στεφάνου στη Βιέννη, ο παλαιός Καθεδρικός στο Mainz (Μάιντς), ο Kaiserdom (ο αυτοκρατορικός ναός) στη Φρανκφούρτη, ο ναός Notre-Dame στο Πα­ρίσι, η Votivkirche στη Βιέννη και άλλοι γοτθικοί ναοί τέτοια εντύπωση δεν μου προξένησαν. Εγώ, αγαπητέ μου φίλε, που δεν τα βγάζω πέρα με τα εγχειρίδια της ιστορίας μεσαιωνικής τέχνης, θα σου πω τη γνώ­μη μου.

Ο καθεδρικός της Κολωνίας μου φαίνεται σαν το πιο λαμπρό δείγμα του γοτθικού αρχιτεκτονικού στυλ. Σκέψου, φίλε μου, ότι στους σκοτεινούς-γκρίζους όγκους του καθεδρικού αυτού ναού ενσαρκώθηκε η μεγαλοφυΐα μιας ολόκληρης σειράς γερμανών καλλιτεχνών. Η οικο­δόμησή του άρχισε ήδη τον 13ο αιώνα και ολοκληρώθηκε μόλις στα 1880. Και ανεξάρτητα από τον καθεδρικό ναό της Κολωνίας, η γοτθική τεχνοτροπία μου φαίνεται ότι είναι η πλέον τυπική για τη Δύση, ιδιαι­τέρως για τη θρησκευτική συνείδηση της Δύσεως.

Τι είναι στ’ αλήθεια  η γοτθική τεχνοτροπία; Είναι καθαρά προϊόν της δυτικής τέχνης. Σ’ αυτό το στυλ δεν βρίσκεις πια κανένα ίχνος ελληνικής ή ρωμαϊκής επιρροής. Αυτό άρχισε όταν η Δύση εξέπεσε από την Εκκλησία, όταν, συνεπώς, η θρησκευτική συνείδηση της Δύσεως απομονώθηκε από την εκκλησιαστική-χριστιανική συνείδηση. Τι προέκυψε από αυτή την απομόνωση;

Παρακολούθησε, αγαπητέ μου φίλε, έστω και τις φωτογραφίες του καθεδρικού της Κολωνίας. Κοίταξε πολύ προσεκτικά. Δεν βρίσκεις την απάντηση;

Η εξωτερική όψη του ναού μπορεί να γοητεύει. Τι περίπλοκο σχέ­διο, τι περίπλοκη καλλιτεχνική ιδέα, τι όγκος μικρών αρχιτεκτονικών μελών! Και προ πάντων, τι κομψότητα, τι λεπτότητα στην εργασία, τι ενότητα  καλλιτεχνικού συνόλου! Πολλά στολίδια στο αρχιτεκτονικό σχέδιο και όμως όλα στη θέση τους. Τίποτε δεν χτυπά στο μάτι σαν κάτι χωριστό, τίποτε δεν φαίνεται περιττό. Και όλα προς τα επάνω, όλα προς τα επάνω. Όταν για πρώτη φορά πλησίασα κοντά στον ναό αισθάνθηκα σαν κάποιος να με τραβά προς τα πάνω.

Εσωτερικό του καθεδρικού ναού της Κολωνίας

Μπαίνουμε τώρα στο εσωτερικό του ναού. Εσωτερικά πάλι παραμένει η εντύπωση της καλλιτεχνικής ενότητος. Μόνο που εδώ ο γενικός τόνος είναι φωτεινότερος. Δεν είναι σκοτεινός-γκρίζος, σχεδόν μαύρος, όπως στο εξωτερικό του ναού, αλλά σκουροκίτρινος. Και εδώ, εσωτερικά υψώνονταν αμέτρητες κολόνες οι οποίες εκεί ψηλά συμπλέκονταν μεταξύ τους με περίτεχνες καμάρες. Ήταν τόσο ψηλά ώστε σου πονούσε το κεφάλι όταν το αναποδογύριζες προς τα πίσω για να δεις τις καμάρες. Εσωτερικά το σχέδιο είναι επίσης περίπλο­κο. Πράγματι, δεν υπάρχει  ούτε μια μεμονωμένη στρογγυλή κολόνα. Κάθε κολόνα μοιάζει συνδεδεμένη με μια δεκάδα άλλες ιδιαίτερες κολόνες. Εξ άλλου, εσωτερικά γρήγορα παρατηρείς, με κάποια δυ­σάρεστη αίσθηση, ότι υπάρχει  μια ομοιομορφία. Όλο το εσωτερικό είναι γεμάτο μόνο από κολόνες, αλλά όλες τους είναι τελείως όμοιες.

Περνάει λίγη ώρα και αρχίζεις να αισθάνεσαι ότι σ’ αυτόν τον ωραίο, με πολύ τέχνη κατασκευασμένο ναό, κάτι λείπει, ότι λείπει κάτι ουσιαστικό. Αρχίζει να δουλεύει η σκέψη προσπαθώντας να απαντήσει στο ερώτημα, τι λείπει στον καθεδρικό αυτό ναό, αλλά και σε κάθε γοτθικό ναό. Από μόνη της αναδύεται η απάντηση: Εδώ λείπει ο Θεός, λείπει η αγιότητα, λείπει η ζωή. Κοίταξε στην εσωτερική όψη του ναού! Θα δεις ότι μόνο δύο σειρές αγαλμάτων πάνω στις κολόνες του κεντρικού κλι­τούς κοσμούν τον ναό, αλλά και αυτά τα αγάλματα μοιάζουν σαν να πά­γωσαν, σαν να νεκρώθηκαν. Είναι και αυτά γκρι όπως και οι κολόνες. Δεν υπάρχει  εδώ αυτό που ονομάζουμε εκκλησιαστική ευπρέπεια. Τι απομένει; Απομένουν μόνο τα καλλιτεχνικά τρυκ του αρχιτέκτονα. Τα μάτια τρέχουν παντού στις αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες κι αυτό είναι όλο!

Μπες όμως στον δικό μας ορθόδοξο ναό, στολισμένο με όλη την ομορφιά της εκκλησιαστικής ευπρέπειας, π.χ. στον ναό της Αγίας Τριάδος στη Λαύρα του Αγίου Σεργίου. Νομίζω δεν θα βρω πουθενά παρόμοιο ναό.

Εδώ όλα διαποτίζονται από αγιότητα. Πρώτα απ’ όλα εδώ αισθά­νεσαι, κατά την είσοδό σου, ότι εισήλθες στον οίκο του Θεού και χωρίς να το θέλεις σηκώνεται το χέρι σου για να κάνει το σημείο του Σταυ­ρού. Στους ορθόδοξους ναούς η αρχιτεκτονική αυτή καθ’ εαυτήν έχει την τελευταία θέση. Ορθόδοξους ναούς χωρίς εκκλησιαστική ευπρέπεια δεν τους ανα­γνωρίζω καθόλου, και με κανένα τρόπο δεν μπορώ να τους επιδοκιμάσω, όπως για παράδειγμα την πλειονότητα των ναών της Αγίας Πετρούπολης. Μπες, για παράδειγμα στον ναό της Λαύρας του Αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκι.

  Εκεί πολλές φορές χρειάζεται να υπενθυμίσεις στον εαυτό σου ότι μπήκες σε ναό και όχι απλώς σε κάποια γκαλερί. Το να χτίζουμε άδει­ους ναούς άρχισε τότε που συνδεθήκαμε με τους δυτικούς αιρετικούς και αρχίσαμε να τους μιμούμαστε. Οι ευσεβείς πρόγονοί μας έχτι­ζαν πάντοτε ναούς γεμάτους εκκλησιαστική ομορφιά. Η εικονογρα­φία καλύπτει όλο το εσωτερικό των παλαιών ναών μας. Αλλά στους καινούργιους ναούς της Πετερμπούργκειας εποχής της ρωσικής ιστο­ρίας άρχισαν να κρεμούν μόνο σε κάποια σημεία πίνακες μέσα σε κορνίζες και μάλιστα πίνακες τελείως άσχημους. Είναι σημαντικό να πούμε ότι οι πίνακες αυτοί  εμπνέουν πρώτα απ’ όλα όχι ευσεβή διάθεση, αλλά μόνο καλλιτεχνική συγκίνηση, όπως θα συνέβαινε και έξω από τον ναό, όπως π.χ. σε μια γκαλερί πινάκων τέχνης. Και γι’ αυτό πολλοί που επισκέπτονται παρόμοιους ναούς τους επισκέπτονται όχι όπως ταιριάζει σε ναούς, αλλά όπως περιέρχεται κανείς τις γκαλερί. Δεν θα ξεχάσω το ερώτημα που μου απηύθυνε κάποτε, στον ναό του Αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκι μια τουρίστρια κοιτώντας στον τουριστικό της οδηγό:

-   Πείτε μου, που βρίσκονται εδώ οι εικόνες του Βαν Ντάικ και του Ρούμπενς;

Και εγώ της απάντησα:

-    Κυρία μου, εμείς δεν έχουμε τέτοιους αγίους!

Τέτοιοι ναοί, οι οποίοι μπορούν να προκαλέσουν μόνο θλίψη και μελαγχολία, εμφανίστηκαν, όπως είπα, μόνο κατά την άτυχη Πετερμπούργκεια περίοδο, όταν ζούσαμε με ξένη νοοτροπία και στρέψαμε τα νώτα μας στους ιστορικούς θησαυρούς των πατέρων μας.

Το γοτθικό στυλ είναι λοιπόν τέτοιο, ώστε ο ναός ο οποίος κτίσθηκε με το στυλ αυτό με τίποτε δεν μπορεί να διακοσμηθεί εκκλησιαστικά, ώστε να μοιάζει με οίκο Θεού. Κολόνες, κολόνες, ολόκληρο δάσος από κολόνες, πουθενά όμως τόπος για ιερή ζωγραφική. Επινόησαν βιτρώ για τα παράθυρα, αλλά από το κεντρικό κλίτος δεν φαίνονται οι απεικονίσεις των παραθύρων και απλώς βρίσκονται εκεί σαν διακοσμητικά χαλιά. Έτσι λοιπόν στέκονται οι αιρετικοί γοτθικοί ναοί, άδειοι σαν έρημοι και άψυχοι. Αφαίρεσε από οποιοδήποτε ωραία επι­πλωμένο διαμέρισμα τα έπιπλα, τους πίνακες και όλα τα υπόλοιπα και θα καταντήσει παγερό, δυσάρεστο. Θα θέλεις να... το βάλεις στα πόδια.

Θα κάνω, φίλε μου, μια έντονη σύγκριση. Εάν στον γοτθικό ναό, για παράδειγμα στον καθεδρικό της Κολωνίας, έστρωναν σιδη­ροτροχιές και επέτρεπαν να μπούν μέσα ατμομηχανές με βαγόνια, τότε, ουσιαστικά, καμιά προσβολή του θρησκευτικού συναισθήματος δεν θα συνέβαινε. Αλλά για δοκίμασε να κάνεις το ίδιο στον δικό μας Καθεδρικό της Αγίας Τριάδος ή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Τότε απλώς είναι φρικτό ακόμη  και να φαντασθείς τέτοια ιεροσυλία!

Στον «Άδη» του Δάντη οι αιρετικοί βασανίζονται σε στενά, πυ­ρωμένα φέρετρα. Αυτό σημαίνει ότι η αμαρτία των αιρετικών είναι η στενότητα και η μονομέρειά τους. Παντού εκτός Ορθοδοξίας γίνεται αισθητή η στενότητα και η μυωπικότητα. Να, για παράδειγμα, οι δυτικοί αιρετικοί τόσο πολύ φροντίζουν για την άνεση των σπιτιών τους, όσα στυλ εφεύραν ανετότερα το ένα από το άλλο! Αλλά για το σπίτι του Θεού ανακάλυψαν τον γοτθικό ρυθμό, ένα ρυθμό τελείως άχαρο, σκυθρωπό, στεγνό και νεκρό. Είναι φανερό ότι η ζωή απομακρύνθηκε από τη θρησκεία όταν οι αιρετικοί απομακρύνθηκαν από την Εκκλησία.

Έχει παρατηρηθεί ότι ο γοτθικός ρυθμός αναπτύχθηκε κατά την περίοδο της κυριαρχίας του σχολαστικισμού. Νομίζω, καλέ μου φίλε, ότι ο γοτθικός ρυθμός και ο σχολαστικισμός είναι συγγενείς μεταξύ τους. Το σχολαστικό σύστημα, όπως στον καθεδρικό ναό της Κολωνίας, είναι πολύπλοκο και αρμονικό. Σ’ αυτό υπάρχουν πολλά μέλη, αλλά όλα αυτά τα μέλη είναι συνδεδεμένα το ένα με το άλλο, το ένα κρατείται μετά το άλλο. Πλησίασε όμως οποιοδήποτε σχολαστικό σύστημα και θα δεις ότι σε όλη την αρμονία του είναι άψυχο και απο­πνέει θάνατο. Ο γοτθικός ρυθμός είναι ο σχολαστικισμός στην πέτρα.

Ο σχολαστικισμός στους δυτικούς αιρετικούς άλλαξε την πνευματική ζωή με τα πολυποίκιλα άνθη του συναισθήματος και τις ωραίες εξάρσεις του θελήματος. Στη δυτική θρησκευτική σκέψη ο σχολαστικισμός κυριαρχεί: Οι καθολικοί διδάσκονται σύμφωνα με τον Θωμά τον Ακινάτη, οι προτεστάντες ασχολήθηκαν με τη θρησκευτική σκέψη χάριν αυτής της ίδιας της σκέψεως χωρίς καμιά σύνδεση με τη ζωή. Ήδη οι αρχαίοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς κατηγορούσαν τους αιρετικούς για τον ορθολογισμό τους και τους δυτικούς αιρετικούς άρχισαν να τους κατηγορούν για τον ίδιο λόγο οι ορθόδοξοι θεολόγοι ξεκινώντας από τον Χομιακόφ. Αυτόν συγκεκριμένα τον ορθολογισμό στη χρι­στιανική ζωή, νομίζω, κηρύττει τρόπον τινά και η γοτθική αρχιτεκτονική των δυτικών ναών. Γι’ αυτό μοιάζει ταιριαστό που ο Δάντης πα­ρουσιάζει στην «Κόλαση» να βασανίζουν τους δυτικούς αιρετικούς σε στενά φέρετρα. Πιο στενούς, πιο μονόχνωτους ανθρώπους δεν μπορεί κανείς να φανταστεί από τους ορθολογιστές.

Όχι μάταια, φίλε μου, κάποιοι ιστορικοί της τέχνης τον γοτθικό ρυθμό τον ονόμαζαν γερμανικό. Οι Γάλλοι απ’ αυτόν τον ρυθμό απομακρύνθηκαν ήδη από τον 18ο αιώνα. Όχι λοιπόν μάταια τον ονόμα­σαν γερμανικό, επειδή φαίνεται ότι τη γερμανική ψυχή ο ορθολογι­σμός την αιχμαλώτισε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον. Πράγ­ματι, οι γερμανοί σχέδιασαν να υποκαταστήσουν τη θεολογία με τη θεολογική επιστήμη και στη φιλοσοφία τους δεν νοιώθουν συμπάθεια για τον κόσμο χάριν του θριάμβου της αφηρημένης σκέψεως. Ο τυπικός Γερμανός φιλόσοφος  Καντ έστρεψε όλον τον κόσμο, το νόημα του κόσμου, στο ακατανόητο και ακατόρθωτο Ding an sich (πράγμα καθ’ εαυτό).

[............... ]

Όμως, αγαπημένε μου φίλε, ίσως μου αντείπεις: Είναι δυνατόν όλη η θρησκευτική ζωή στη Δύση να έχει υποκατασταθεί από τον σχολα­στικισμό και τον ορθολογισμό; Μήπως δεν υπάρχει  εκεί μυστικισμός και αισθήματα; Ναι, αναμφίβολα, υπάρχουν, μόνο που και στον μυστικισμό και στα θρησκευτικά αισθήματα στη Δύση υπάρχουν νοσηρά ίχνη.

Και, ξέρεις, φίλε μου, φαίνεται ότι οι αποχρώσεις αυτού του νο­σηρού αισθήματος, μεταξύ άλλων, υλοποιούνται και στον γοτθικό ρυθμό. Αυτές  τις αποχρώσεις μπορούμε μαζί να τις βρούμε σ’ αυτόν τον καθεδρικό της Κολωνίας. Από που έχει την αρχή του ο γοτθικός ρυθμός; Στο ερώτημα αυτό κάποιοι απάντησαν έτσι: «Ο πρωταρχικός σπόρος του γοτθικού ρυθμού βρίσκεται στα πυκνά δάση της Γαλλίας και της Γερμανίας με τις περιπεπλεγμένες κορυφές των δένδρων, με τους ψηλούς και ίσιους κορμούς, με το μυστηριακό ημίφως τους».

Ο Σατωβριάνδος για παράδειγμα είπε ότι στους γοτθικούς ναούς είναι τέτοιος ο θρησκευτικός τρόμος και η μυστηριακότητα, όπως και στο πυκνό δάσος. Θρησκευτικός τρόμος... Αυτή η έκφραση μου αρέσει, γιατί πολύ ωραία μεταφέρει την εντύπωση από τους γοτθικούς να­ούς. Παρατήρησε την εσωτερική όψη του καθεδρικού της Κολωνίας. Φαντάσου ότι βρίσκεσαι εκεί, ότι πίσω από τα στολισμένα παράθυρα πυκνώνει το σούρουπο. Μόνο στο αλτάριο τρεμοσβήνει ένα λυχνάρι. Η θολωτή οροφή είναι τελείως βυθισμένη στο σκοτάδι. Αθέλητα μέσα στην ψυχή γεννιέται ο θρησκευτικός τρόμος...

Μπορώ, φίλε, να σου συστήσω ένα πείραμα. Επίμονα και για πολλή ώρα πρόσεξε, έστω και σε απεικόνιση, το εσωτερικό του καθε­δρικού ναού. Ακόμη  και από την κάρτα αποπνέει κάτι τι το ονειρικό. Δεν είναι αλήθεια; Όμως σ’ αυτόν τον ναό κάτσε μόνο στον πάγκο κοντά στις κολόνες και τότε ορμά η ονειρικότητα. Βάζω με τον νου μου πως μπορεί να κάτσει κάποιος στο ημίφως του ναού. Αντιλαλούν οι ήχοι του εκκλησιαστικού οργάνου, τρυπώνουν στο σκοτάδι κάτω από τους θόλους, με την ηχώ απαντούν στις μακρινές γωνιές του ναού πίσω από τις σειρές των αλλόκοτων κολονών... Τρόμος και ονειρικότητα, να, αυτά, μου φαίνεται, πρέπει να γεμίζουν την ψυχή του προσευχομένου στον γοτθικό ναό! Θυμήσου πως ο Βίκτωρ Ουγκώ περιγράφει τον ναό της Παναγίας των Παρισίων. Και εκεί υπάρχει κάτι όχι και λίγο τρομερό, ονειρικό και κάποτε ακόμη  και τρομακτικό.

Ο δουλικός φόβος και η συναισθηματική ονειροπόληση είναι που υλοποιούνται στον γοτθικό ναό της Κολωνίας, αλλά αυτά τα συγκε­κριμένα χαρακτηριστικά διακρίνουν και το δυτικό θρησκευτικό συ­ναίσθημα, τον δυτικό θρησκευτικό μυστικισμό.

Τον τελευταίο καιρό σ’ εμάς, συχνότερα απ’ ό,τι χρειάζεται, μνημονεύουν τον Φραγκίσκο της Ασσίζης. Αλλά εγώ προσωπικά λέω ευθέως ότι δεν αντέχω τον συναισθηματισμό αυτού του δυτικού μυστικού με τα «αδέλφια του τα χελιδόνια» κλπ. Οι δικοί μας Άγιοι ήσαν ελεύθεροι από τον αρρωστημένο μυστικισμό και τον γλυκερό συναισθηματισμό. Για πάρε τον όσιο Σέργιο. Πόσο η άγια του ψυχή ξεχωρίζει από την ενθουσιώδη-συναισθηματική ψυχή του Φραγκίσκου! Στους αγίους μας δεν υπάρχει  ούτε σκιά ονειροπολήσεως και ούτε λόγος βέβαια για «θρησκευτικό τρόμο».

Ίσως, καλέ μου φίλε, να σκεφτείς: «Γιατί δα είναι κακό αν ο γοτ­θικός ρυθμός δημιουργεί θρησκευτικό τρόμο;» Μα σκέφτομαι ότι ο θρησκευτικός τρόμος δεν πρέπει να είναι καθόλου ο σκοπός του χρι­στιανικού ναού. Πράγματι, ο ναός είναι τόπος της λατρευτικής συνάξεως της Εκκλησίας. Εδώ τελείται «το μυστήριο της συνάξεως ή της κοινωνίας», όπως λέγει ο συγγραφέας του έργου «Περί εκκλησι­αστικής ιεραρχίας». Κάθε κοινωνία, ασφαλώς, διώχνει από την ψυχή οποιονδήποτε «τρόμο». Κανένας συναισθηματισμός δεν υπάρχει  στην εκκλησιαστική λατρεία, ούτε στους εκκλησιαστικούς ύμνους της αγίας Οκτωήχου. Αλλά πόση πολλή απ’ αυτή την αηδιαστική συναισθηματικότητα υπάρχει  στις διάφορες συναθροίσεις των σεκτών! Ακούς εκεί και σε πιάνει αναγούλα! 

Ανοιχτά σου λέω, φίλε, ότι δεν πολυχωνεύω τους τεράστιους ναούς, όπως, για παράδειγμα, τον ναό του Αγίου Ισαακίου στην Αγία Πε­τρούπολη, τον ναό του Σωτήρος Χριστού στη Μόσχα, όπου συναθροί­ζονται χιλιάδες και όπου γι’ αυτό δεν υπάρχει  ενορία και όπου δεν συμβαίνει το μυστήριο της Συνάξεως. Αυτό είναι δογματικά παράλο­γο, όταν η λατρεία μετατρέπεται σε κάποιο θέαμα, όταν οι πιστοί το μόνο που κάνουν είναι να παρατηρούν τα τελούμενα μένοντας τελείως ξένοι ο ένας από τον άλλο. Τελείως αλλιώτικα είναι όταν συνάζο­νται οι οικείοι, όταν λειτουργεί ο παπάς μας. Ιδιαιτέρως όμως ζεις το μυστήριο της Συνάξεως στα ολιγομελή μοναστήρια, για παράδειγμα στη Σκήτη του Παρακλήτου, όπου για τη λατρεία σε κάθε μέρος συ­νάζονται όλοι οι μεταξύ τους οικείοι. Σε τέτοιους μοναστηριακούς ναούς πραγματώνεται με πλήρη αίσθηση το μυστήριο της Εκκλησίας, το μυστήριο της Συνάξεως, ενώ στον άγιο Ισαάκιο τούτο το μυστήριο σαν να μην το αισθάνεσαι, σαν να μην τελείται καθόλου. Αλλά, ξέρεις, αυτούς τους τεράστιους ναούς αρχίσαμε να τους κτίζουμε κατά το παράδειγμα των δυτικών αιρετικών. Όμως παλιότερα, π.χ. στη Μό­σχα, προτιμούσαν να χτίζουν μύριες εκκλησίες, όχι όμως τεράστιες.

Και να, φίλε μου, για τι μιλάει ο καθεδρικός της Κολωνίας, αν τον παρατηρήσεις προσεκτικά. Μιλάει για τον ορθολογισμό του χριστια­νισμού στη Δύση. Μιλάει για την ονειροπόληση του άρρωστου μυστικισμού της Δύσεως. Ο ορθολογισμός δεν ανέχεται καθόλου την εκκλη­σιαστική ευπρέπεια. Επιθυμεί οι ναοί να είναι στεγνοί και άψυχοι, όπως και τα λογικά σχήματα. Και το καταπονημένο και καταπιεσμένο συναίσθημα μεταστρέφεται σε ένα μαραμένο συναισθηματισμό.

Στον ορθολογισμό είναι όμοιοι και ο Καθολικισμός και ο Προτεσταντισμός. Κατά την άποψή μου συμβαίνει το εξής σημαντικό γεγονός: η εκκλη­σιαστική αρχιτεκτονική γι’ αυτούς είναι μια και η αυτή και η εσω­τερική όψη των ναών είναι εξ ίσου  άχρωμη, έστω κι αν οι καθολικοί αναγνωρίζουν την Εβδόμη Οικουμενική Σύνοδο, η οποία επευλόγησε κάθε εκκλησιαστική ευπρέπεια. Ο ορθολογισμός ριζικά ροκανίζει το βασικό νεύρο του χριστιανισμού, το ιδεώδες της θεώσεως της ανθρωπίνης φύσεως, το οποίο στηρίζεται στην ενσάρκωση του Υιού του Θεού. 

Η Ορθόδοξη Εκκλησία ζει το ιδεώδες αυτό για το οποίο μιλάει και η εκκλησιαστική μας ευπρέπεια. Πράγματι, κατά τον νου των πατέρων της Εβδόμης Οικουμ. Συνόδου, η «εικονική αναζωγράφιση» χρησιμεύει σ’ εμάς «ως επιβεβαίωση της αληθινής και όχι κατά φαντασίαν ενσαρκώσεως του Θεού Λόγου». Οι προτεστάντες αρνήθηκαν το δόγμα της τιμής των εικόνων και τώρα δεν είναι καθόλου πεπεισμένοι για την αληθινή ενσάρκωση του Θεού Λόγου. Σε τι μετέτρεψαν οι προτεστάντες αυτόν τον ίδιο τον Χριστιανισμό; Τον μετέτρεψαν σε κάποιο σύστημα διδασκαλίας της πίστεως, το οποίο, επιπλέον, μπορεί ο καθένας να το συγκροτήσει όπως θέλει.

 Ο Προτεσταντισμός είναι Χριστιανισμός χωρίς Χριστό, τον Υιό του Θεού. Είναι η θρησκεία του Ιησού από τη Ναζαρέτ. Αλλά και οι καθολικοί τον Χριστιανισμό τον μετέστρεψαν σε κερδοσκοπική συμφωνία με τον Θεό. Οι καλοί καθολικοί κάνουν «καλά έργα» και παρουσιάζουν στον Κύριο και Θεό λεπτομερή λογαριασμό για την πληρωμή με κάποιο «βραβείο». Όπως στην καθημερινή ζωή την απαίτηση που προκύπτει από το ένταλμα πληρωμής προς εσένα μπορείς να τη διαβιβάσεις σε κάποιον άλλο (για είσπραξη), έτσι, κατά την πίστη των ρωμαιοκαθολικών, μπορείς να ενεργήσεις και για την υπόθεση της σωτηρίας. Μπορείς να αποκτήσεις ένα ξένο ένταλμα πληρωμής προς εσένα, να το διαβιβάσεις στον Θεό και ο Κύριος είναι υποχρεωμένος να πληρώσει πλήρως την οφειλόμενη «ανταμοιβή». Για την αληθινή Σάρκωση του Θεού Λόγου και εδώ δεν υπάρχει  θέση.

Παράξενο πράγμα! Έβλεπα το πλήθος των καθολικών και προτεσταντικών ναών και ακούσια σκέφτηκα: «Εσείς, κύριοι αιρετικοί, διακοσμείτε τους ναούς σας με διάφορα περίπλοκα αρχιτεκτονικά στολίδια. Τα αλτάριά σας κάποτε είναι παρόμοια με τις βιτρίνες των καταστημάτων επίπλων. Αλλά για πείτε μου ειλικρινά: είναι δυνατόν όλα αυτά να είναι καλύτερα από τη δική μας εικονογραφία;». Μου φαίνεται, ακριβέ μου φίλε, ότι η εσωτερική όψη των δυτικών ναών δεν είναι απλό, τυχαίο γεγονός ή θέμα γούστου. Όχι. Στη βάση του βρίσκεται ακριβώς  η παραμόρφωση αυτού του ίδιου του χριστιανι­σμού που συνέβη στη Δύση, η συσκότιση ή και η απόρριψη ακόμη  του αληθινού χριστιανικού ιδεώδους. Αν ο Χριστιανισμός είναι σχολαστι­κό σύστημα, τότε για τις χριστιανικές συναθροίσεις είναι αναγκαία μια λιγότερο ή περισσότερο άνετη αίθουσα διαλέξεων και όχι ένας ναός. Όλοι οι προτεσταντικοί, μάλιστα αυτοί  των «Αναμορφωμένων» εκκλησιών είναι όμοιοι με αίθουσες διαλέξεων. Πάγκοι και έδρα. Να όλη και όλη η εσωτερική τους διακόσμηση. Ξέρεις, φίλε μου, κάποτε οι δυτικοί ναοί απλώς μου προκαλούσαν φρίκη. Ένοιωθα σύγχυση σ’ ολόκληρη την ψυχή μου όταν έβλεπα τους καρπούς αυτούς της θρη­σκευτικής φτώχειας και μιζέριας.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ:

«Αρχιεπίσκοπος Ιλαρίων Τρόϊτσκι (1886-1929)

Ιερομάρτυς και πρόμαχος της Εκκλησίας του Χριστού»

 Του Πρωτ. Ιωάννη Φωτόπουλου.