Περί γραμματικῆς ὁ λόγος

ΠΕΡΙ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ

Με το παρόν κείμενο θα επιχειρήσω να κάνω μια σύγκριση μεταξύ «παλιάς» και «νέας» γραμματικής, επισημαίνοντας τις ομοιότητες και διαφορές τους ως προς το θέμα που προέκυψε τις τελευταίες μέρες. Με τον όρο «παλιά» (στο εξής Π.Γ) αναφέρομαι στο σχολικό εγχειρίδιο της γραμματικής που χρησιμοποιούνταν μέχρι πρότινος στην Ε΄ και ΣΤ΄ δημοτικού (νεοελληνική γραμματική Χρίστου Τσολάκη, έκδοση 2006), ενώ με τον όρο «νέα» (στο εξής Ν.Γ) στο εγχειρίδιο που κυκλοφόρησε τη σχολική χρονιά 2011-12 στα σχολεία. Επίσης θα παραθέσω το τι ειπώθηκε από τη συγγραφική ομάδα, την ομάδα των 140 γλωσσολόγων, τον κ. Μπαμπινιώτη και τον πρόεδρο του κέντρου ελληνικής γλώσσας κ. Καζάζη ως απάντηση στο κείμενο που κυκλοφόρησε ευρέως στο διαδίκτυο και στα ΜΜΕ. Τέλος θα καταθέσω κάποια δικά μου σχόλια και ερωτήματα.

Ας τα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Όπως ισχυρίστηκαν οι συγγραφείς, τα δύο βιβλία δεν έχουν ουσιαστική διαφορά. Και τα δύο ασχολούνται εξαρχής με το διαχωρισμό φθόγγων και γραμμάτων, τις κατηγορίες φωνήεντα και σύμφωνα, την παρουσίαση τους και φυσικά τους ορισμούς τους.

Ας δούμε όμως τι ακριβώς λένε.

Π.Γ : «Τις φωνές από τις οποίες γίνονται οι λέξεις τις ονομάζουμε φθόγγους»

«Η γλώσσα μας έχει 25 φθόγγους (α, ε, ι, ο, ου, β, γ, δ, ζ, θ, κ, λ, μ, ν, π, ρ, σ, τ, φ, χ, μπ, ντ, γκ, τσ, τζ».(Πρώτο μέρος, οι φθόγγοι και τα γράμματα, σελ. 18)

Ν.Γ: « Στον προφορικό λόγο, όμως, που είναι η βασική μορφή της γλώσσας, χρησιμοποιούμε τους φθόγγους, δηλαδή διαφορετικούς μεταξύ τους ήχους, που συνδυάζονται και σχηματίζουν άλλες λέξεις κάθε φορά».

(ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ 3, 3.1, Φθόγγοι, σελ. 34)

Παρατηρεί κανείς ότι η διατύπωση των ορισμών εμφανίζεται πιο «επιστημονική» τώρα. Παράλληλα σε υποσημείωση οι συγγραφείς επεξηγούν ότι οι φθόγγοι που έχουν διαφοροποιητική αξία για τη σημασία των λέξεων λέγονται κανονικά «φωνήματα». Επίσης ότι για την παρουσίαση των φθόγγων-φωνημάτων έχουν χρησιμοποιηθεί ελληνικοί χαρακτήρες και όχι τα σύμβολα που αποτελούν το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο.

Απουσιάζουν επίσης από τους φθόγγους τα δίψηφα τσ και τζ (άγνωστο για ποιο λόγο). Επομένως ο συνολικός αριθμός των φθόγγων μειώνεται από 25 σε 23.

Ας προχωρήσουμε τώρα στους ορισμούς «φωνήεντα» και «σύμφωνα».

Π.Γ: «Οι φθόγγοι που μπορούν να σχηματίσουν μόνοι τους συλλαβή ονομάζονται φωνήεντα».

«Οι φθόγγοι που δεν μπορούν να σχηματίσουν μόνοι τους συλλαβή λέγονται σύμφωνα».

«Οι φθόγγοι λοιπόν χωρίζονται σε φωνήεντα και σύμφωνα».

«Σε φωνήεντα και σύμφωνα χωρίζονται και τα γράμματα, που όπως μάθαμε, παριστάνουν τους φθόγγους»

«Τα φωνήεντα είναι εφτά (7) : α, ε, η, ι, ο, υ, ω»

«Τα σύμφωνα είναι δεκαεφτά (17) : β, γ, δ, ζ, θ, κ, λ, μ, ν, ξ, π, ρ, σ, τ, φ, χ, ψ»

(σελ. 19-20)

Ν.Γ: «Οι φθόγγοι χωρίζονται σε φωνήεντα και σύμφωνα. Στα φωνήεντα, ο αέρας που βγαίνει από το στόμα μας δε βρίσκει κανένα εμπόδιο. Αντίθετα, στα σύμφωνα ο αέρας βρίσκει κάποιο εμπόδιο.»(σελ. 35)

Δεν ξέρω ποιος από τους δύο ορισμούς είναι επιστημονικότερος, αλλά ας πούμε ότι μέχρι κάποιο σημείο συμφωνούν οι δύο γραμματικές. Η διαφορά είναι ότι στο παλιό εγχειρίδιο γίνεται ο διαχωρισμός και των γραμμάτων σε φωνήεντα και σύμφωνα. Γι’ αυτό το λόγο τα φωνήεντα στο μεν παλιό είναι 7 και τα σύμφωνα 17 (διότι αναφέρεται μόνο στα γράμματα), ενώ στο καινούριο είναι 5 και 18 αντίστοιχα (διότι αναφέρεται μόνο στους φθόγγους). Αυτό σύμφωνα με τις απόψεις των 140 γλωσσολόγων, που απάντησαν στο κείμενο που κυκλοφόρησε, είναι απόλυτα ορθό, ενώ ο κ. Καζάζης (πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας) σε ανακοίνωσή του στο ΒΗΜΑ σημειώνει χαρακτηριστικά: «Σε πολύ παλαιότερες -προεπιστημονικές– σχολικές γραμματικές συγχέονταν οι φθόγγοι (ό,τι προφέρουμε) με τα γράμματα (ό,τι γράφουμε). Αντίθετα, στην εν χρήσει σχολική «Νέα Ελληνική Γραμματική της Ε’ και ΣΤ’ Δημοτικού», και η επιστημονική διάκριση ακουόμενων ήχων και γραφόμενων συμβόλων παρουσιάζεται με απλότητα και ακρίβεια, και η άσκηση των μαθητών στην ορθή γραφή είναι συστηματική και αναλυτική μέσα από σαφείς και κατάλληλες ασκήσεις.»

Παρακάτω το νέο βιβλίο προχωρά στη διάκριση των συμφώνων σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με τον τρόπο και τον τόπο που παράγονται και την ηχηρότητά τους (συνολικά 12 κατηγορίες).

Στο παλιό βιβλίο δεν υπάρχει κάτι ανάλογο.

Όσον αφορά τώρα τα γράμματα, και στα δύο εγχειρίδια είναι 24, αυτά που όλοι γνωρίζουμε ως ελληνικό αλφάβητο.

Στη συνέχεια όμως γίνεται η αντιστοιχία φθόγγων-γραμμάτων, όπου κάποια γράμματα εξαφανίζονται (ξ, ψ) και εμφανίζονται ως γράμματα τα δίψηφα σύμφωνα μπ, ντ, γκ, γγ (εκτός από τα τσ, τζ).

Μελετώντας τις δύο γραμματικές, σίγουρα η νέα εμφανίζεται πιο σύγχρονη και πιο «επιστημονική». Εξάλλου ο κ. Καζάζης τόνισε ότι σ’ αυτήν η «επιστημονική αλήθεια εκφράζεται στο ακέραιο» και «η επιστημονική ορθότητα αποτελεί τη μόνη βάση τόσο για την ορθή εκπαίδευση των Ελλήνων μαθητών, όσο και για την προάσπιση της Ελληνικής Γλώσσας.»

Δηλαδή μέχρι τώρα ό,τι μαθαίναμε δεν ήταν επιστημονικό, άρα τόσες γενιές (από το 1941 μέχρι πέρσι) δε μάθανε σωστά γραμματική. Οι ίδιοι που τα λένε από πού μάθανε;

Αχνοφαίνεται μια προσπάθεια ενίσχυσης της αξίας του προφορικού λόγου σε βάρος του γραπτού. Γι’ αυτό κι όλη αυτή η επιμονή με τους φθόγγους , το διαχωρισμό τους σε κατηγορίες και η αντιστοίχησή τους με τα γράμματα;

Στο σημείο αυτό θα παραθέσω τη θέση μιας από τις συγγραφείς, της κ. Ειρήνης Φιλλιπάκη-Warburton, στην εισήγησή της για το νέο εγχειρίδιο:

« Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους που αναπτύχθηκε η γραµµατική, η γλώσσα που αποτελούσε το αντικείµενο της γραµµατικής, ήταν η γραπτή γλώσσα. Αυτή η ιδέα οδήγησε στη υπόθεση ότι η γραπτή γλώσσα αποτελεί την αυθεντική ελληνική ενώ ο προφορικός λόγος θεωρήθηκε, και ακόµα θεωρείται, λανθασµένος, ατελής και έκφραση της γλώσσας των αµόρφωτων. Η έµφαση που είχε δοθεί για πολλά χρόνια και ακόµα υπάρχει, σε κάποιο βαθµό, στον γραπτό λόγο είχε ως αποτέλεσµα να θεωρηθεί ο προφορικός λόγος ανάξιος µελέτης.

Μια ακόµη σηµαντική συνέπεια της έµφασης που δίνεται στον γραπτό λόγο, ήταν η

ιδέα ότι αφού τα στοιχεία και οι κανόνες της γραπτής γλώσσας θεωρούνταν τα πιο σωστά, έπρεπε να πάρουµε από αυτά τους κανόνες της γραµµατικής και µε τους κανόνες αυτούς ως πυξίδα, να διορθώσουµε και την προφορική γλώσσα. Με αυτό το σκεπτικό οι κανόνες της γραµµατικής του γραπτού λόγου αποβαίνουν ρυθµιστικοί και όχι, όπως θα έπρεπε, περιγραφικοί. Τα κείµενα στα οποία βασίζονταν η ανάλυση της δοµής της ελληνικής γραµµατικής ήταν αρχαιότερα κατά πολύ από τη γραµµατεία της ελληνιστικής εποχής.

Αυτό µας δείχνει ότι οι έννοιες γραπτός-προφορικός λόγος, ρυθµιστική-περιγραφική

γραµµατική, διαχρονική–συγχρονική περιγραφή, προέρχονται από ιστορικές συγκυρίες.»

Επίσης: «Η σωστή παρουσίαση της γραµµατικής της νέας ελληνικής θα οδηγήσει στη

συνειδητοποίηση ότι η σηµερινή γλώσσα δεν στερείται συστηµατικότητας και νοµοτέλειας και, εποµένως, δεν πρέπει να θεωρείται απόρροια φθοράς της αρχαίας. Όταν οι µαθητές δούνε χειροπιαστά µέσα από τη γραµµατική της ότι η νέα ελληνική έχει δικό της αυτόνοµο και αυτοτελές σύστηµα, θα είναι λιγότερο επιρρεπείς στην προκατάληψη που εµφανίζει τη νέα γλώσσα ελλιπή, αποτέλεσµα φθοράς της αρχαίας και ότι µόνο µέσα από την αρχαία ελληνική θα µπορέσουµε να µάθουµε να χρησιµοποιούµε σωστά τη νέα ελληνική.» Άρα διαχωρίζουμε τη νέα από την αρχαία ελληνική με τις όποιες συνέπειες σε ορθογραφία, ετυμολογία, μορφολογία και συντακτικό;

Στο βιβλίο ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΟΜΟΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ-ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ, (του Χ. Κλαίρη-Γ.Μπαμπινιώτη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2005), αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι λόγω συνεχούς αλλαγής της φύσης της γλώσσας με τον καιρό δημιουργείται μια απόσταση μεταξύ γραφής και προφοράς που λύνεται με επέμβαση και γλωσσικό σχεδιασμό των αρμόδιων οργάνων της κοινωνίας. Ο σκοπός είναι να λυθεί το πρόβλημα της ορθογραφίας, εξαιτίας της αδυναμίας πλήρους ταύτισης ενός φωνήματος με ένα γράμμα. (σελ. 1000)

Στο δε βιβλίο ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ( των David Holton, Peter Mackridge και Ειρήνης Φιλιππάκη-Warburton, εκδ. Πατάκη, 1998), η κ. Φιλιππάκη η οποία επιμελήθηκε κατά κύριο λόγο την ενότητα με το φωνολογικό σύστημα γράφει : «Όταν μια λέξη ή ένα μόρφημα …………..προέρχεται μεν από την Αρχαία Ελληνική αλλά έχει αλλάξει σημαντικά, η σύγχρονη επίσημη πρακτική είναι να υιοθετείται η απλούστερη δυνατή ορθογραφία.»

Άρα εφόσον ο προφορικός λόγος είναι πολύ σημαντικός και η γλώσσα μας επιβάλλεται να μην εμφανίζεται υποδεέστερη από την Αρχαία Ελληνική κι αφού όλα τα φωνήεντα δε διαφοροποιούνται φωνολογικά, μήπως να προχωρήσουμε και στην απλοποίηση της ορθογραφίας; Βέβαια κάτι τέτοιο δεν εμφανίζεται στη Ν.Γ., αφού χρησιμοποιείται η ιστορική ορθογραφία. Ίσως όμως στο εγγύς μέλλον να προχωρήσουμε στην απλοποίηση υιοθετώντας μάλιστα τα σύμβολα του Διεθνούς Φωνητικού Αλφάβητου, ποιος ξέρει;

Π.Β.

Εκπαιδευτικός

Πηγή: ἐστάλη μέσω ἠλεκτρονικοῦ ταχυδρομείου