Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ. ΈΝΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΣΚΗΤΗΣ ΚΑΙ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ. (1903- 1985)

Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ. ΈΝΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΣΚΗΤΗΣ ΚΑΙ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ.

(1903- 1985)

Πνευματική σκιαγραφία τοῦ Άγίου Μητροπολίτου Φιλαρέτου

Ο ΑΓΙΟΣ Μητροπολίτης Φιλάρετος και ως Πρωθιεράρχης κατά την τελευταία 20ετία τού βίου του, συνέχισε να είναι άνθρωπος απλός, προσιτός, απροσποίητος, σοβαρός, καταδεκτικός, σιωπηλός, φιλόφρων, ευγενής, πράος, συγκαταβατικός, αλλά και γρήγορος και προσευχητικός.

 

Έναντι των παθών και των αμαρτιών ήταν αδυσώπητος. Προέτρεπε σε αποφασιστική έκκοπή σε ότι εμπόδιζε την πνευματική ζωή τού κάθε ενός. Σε τέτοιες περιπτώσεις συμβούλευε: «πάρτε μαχαίρι και κόψτε το!», ότι πάθος και αν ήταν αυτό. 

Ήταν φιλομόναχος και ή προσευχή μέσα του Λειτουργούσε συνεχώς και αδιαλείπτως. Ήταν φανερό από την όλη στάση και συμπεριφορά του, ότι ή ζωή του ήταν μία Λαμπάδα καιόμενη στην υπηρεσία και Λατρεία τού Ήγαπημενού Νυμφίου των ψυχών μας Κυρίου Ιησού Χριστού. Τον Χριστόν μας ανέπνεε και Αυτός ήταν ή πηγή κάθε δραστηριότητος, Λόγου, έργου, αλλά και διαλογισμού του.

Το ότι ήταν εξαγιασμένη ύπαρξις, το ότι βίωνε την χαρισματική φωτιστική Άγιοπνευματική κατάσταση, είναι βέβαιον από διάφορες διηγήσεις όσων τον γνώρισαν και έζησαν. Για παράδειγμα, γνωστός μας εν Χριστώ Αδελφός μάς διηγήθηκε, ότι όταν τον συνάντησε για πρώτη φορά στην Αμερική και τού έβαλε μετάνοια για να Λάβει την ευχή του, ατενίζοντας τον δεν ήδυνήθη να δη την μορφή του, διότι περιβάλλετε από έκπλήσσουσα φωταύγεια δόξης και Λαμπρότητος! Ήταν τόσος ό συγκλονισμός τού πιστού αυτού, ώστε χρειάσθηκε ολίγη ώρα για να συνέλθη και κατενόησε με τά πνευματικά κριτήρια, ότι επρόκειτο όντως περί μεγάλου Αγίου τού Θεού!...

Ή προσευχή του ιερού Φιλαρέτου, όπως έχουμε ήδη προαναφέρει, είχε θαυμαστά αποτελέσματα και πολλές μαρτυρίες υπάρχουν για την δύναμη και αποτελεσματικότητα της. Μερικά ενδεικτικά Θαύματα παραθέτουμε σε ειδική ενότητα κατωτέρω.

Ιδιαίτερα στην θεία Λατρεία και μάλιστα στο Μυστήριο των Μυστηρίων, στην Θεία Λειτουργία, ό Άγιος Μητροπολίτης πραγματικά μεταρσιωνόταν. Αρπαζόταν όλος στην θεωρία των θείων χωρίς να αντιλαμβάνεται τί γίνεται γύρω του ή και στον ίδιο τον εαυτό του. Το δόσιμό του στην προσευχή υποδήλωνε ή ελαφρά κλίσης της κεφαλής του έμπροσθεν τά μάτια του ήταν συνήθως κλειστά. Διατελούσε αφοσιωμένος, ένδακρυς, με πλήρη ψυχοσωματική συμμετοχή και παράδοση στην θεία ιεροτελεστία, σε βαθμό ώστε ακόμη και αν του έπιπτε κάποιο εκ των άμφιων του, το όποιο δεν τού είχαν προσδέσει καλά οι Υποδιάκονοι, αυτός ό Μακάριος να μη το αντιλαμβάνεται όλως διόλου!...

Ήταν παρών στις καθημερινές Ακολουθίες στον Ναό και συμμετείχε προσευχητικά, διορθώνοντας μάλιστα τούς έπιτελοΰντας Αυτήν όπου ήταν ανάγκη ή όποτε γινόταν κάποιο σοβαρό λάθος.

 

Ως Προκαθήμενος της Εκκλησίας του προέβη σε χειροτονίες Αρχιερέων, Πρεσβυτέρων και Διακόνων, Εγκαινιασμούς Ναών, Ποιμαντικές επισκέψεις εντός της Επαρχίας του, αλλά και στις Λοιπές Επισκοπές της Ρωσικής Διασποράς σε όλες σχεδόν τις Ηπείρους, και γενικά διασφάλιζε την ομαλή Συνοδική λειτουργία Αυτής.

 

Δεν εκτιμούσε τά αεροπορικά ταξίδια, αν και δεν τά απέφευγε εντελώς, προτιμώντας το αυτοκίνητο ή το τραίνο, και σε διηπειρωτικά ταξίδια το πλοίο. Μετέβαινε για ανάπαυση τούς θερινούς ιδίως μήνες σε Μονές στις Η.Π.Α. ή στην Ευρώπη, όπως στις Γυναικείες Μονές της Λέσνα στην Γαλλία ή τού Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο Λονδίνο. 

Κατά την διάρκεια της Πρωθιεραρχίας του επισκέφτηκε και τούς Αγίους Τόπους, όπου ή Εκκλησία της Ρωσικής Διασποράς είχε άνέκαθεν εκκλησιαστική παρουσία με τις Μονές και Προσκυνήματά της. Ό Άγιος Μητροπολίτης προσκύνησε με ευλάβεια τούς Θεοβάδιστους Τόπους και έλεγε χαρακτηριστικά ότι το Προσκύνημα στην Αγία Γη είναι ένα «Πέμπτο Ευαγγέλιο», διότι ζωντανεύει σε κάθε ευλαβή Προσκυνητή το περιεχόμενο των Τεσσάρων Ευαγγελίων. Γι’ αυτό και συνιστούσε εκθύμως τις ίεραποδημίες, προς ωφέλεια των πιστών.

Προσπαθούσε επίσης να τηρήσει τούς Ιερούς Κανόνες και ήθελε να αποφεύγει παραβάσεις Αυτών. Όταν για παράδειγμα είχε μάθει για έναν Διάκονο, ό όποιος υπέπεσε σε ακούσιο φόνο αμυνόμενος, ότι μετά την πάροδο κάποιου χρονικού διαστήματος τού επετράπη ή επάνοδος του στα λειτουργικά διακονικά του καθήκοντα, ό ιερός Φιλάρετος απέφευγε επιμελώς να συλλειτουργή με τον Διάκονο τούτον.

Ή ευλάβεια τού Αγίου Μητροπολίτου στην Κυρία Θεοτόκο ήταν πολύ μεγάλη, και μάλιστα εκφραζόταν όλως ιδιαιτέρως έναντι της Θαυματουργού Είκόνος της τού Σημείου, δηλαδή της Οδηγήτριας τού Κουρσκ, ή οποία αποτελούσε το πιο ιερό Κειμήλιο της Εκκλησίας της Ρωσικής Διασποράς. Ό ιερός Φιλάρετος επεδείκνυε την μεγάλη του φροντίδα για την φύλαξη και προσκύνηση Αυτής τόσο στον Συνοδικό Καθεδρικό Ναό στην Νέα Υόρκη, όπως και στο Ερημητήριο τού Γενεθλίου της Θεοτόκου στο Μάχοπακ της Νέας Ύόρκης, όπου επίσης διέμενε, όσο και στις ποιμαντικές επισκέψεις, τις όποιες πραγματοποιούσε ως Συνοδός της ιεράς Είκόνος σε διάφορα μέρη τού κόσμου, σε Επαρχίες της Εκκλησίας της Ρωσικής Διασποράς.

 

Παντού διέλαμπε και εντυπωσίαζε με την προσευχητικότητα, ασκητικότατα, σοβαρότητα, καλοσύνη και ή πατρική αγάπη του.

Ενώπιον της Εικόνος της Θεομήτορος έψάλλον-

το κάθε Τετάρτη απόγευμα οι Χαιρετισμοί, στον Συνοδικό Ναό στην Νέα Υόρκη, όπου ό Άγιος Μητροπολίτης προΐστατο και μάλιστα εκφωνούσε κατάλληλο Κήρυγμα.

Ό λόγος του, πάντοτε «αλάτι ήρτυμένος», ζωογονούσε τις ψυχές τού Ποιμνίου του και διάνοιγε εις αυτό τά μυστήρια τού Θεού, απεκάλυπτε το θειον Θέλημα και υπεδείκνυε τά σωτήρια,

ωφέλιμα, αγαθά και ευάρεστα.

 

Τά Κηρύγματά του και οι Διδαχές του διεκρίνοντο για θεολογικότητα, συντομία, περιεκτικότητα, πνευματική βαθύτητα, αλλά και πρακτικότητα. Ήδύνατο μάλιστα να παραθέτει από στήθους εκτενή αποσπάσματα με ακρίβεια από την Αγία Γραφή ή από τούς Αγίους Πατέρες της Εκκλησίας, διότι συν τοις άλλοις είχε μία εκπληκτική μνήμη.

Προέτρεπε σε συχνή συμμετοχή στα ιερά Μυστήρια και μάλιστα στην Θεία Ευχαριστία, κατόπιν βεβαίως αναλόγου προετοιμασίας έλεγε:

 

«Ή Θεία Κοινωνία είναι φως και φωτιά, όμως κανείς δεν μπορεί να την απαγόρευση, εάν δεν υπάρχει σοβαρός πνευματικός λόγος. Πρέπει να μεταλαμβάνουμε όσο πιο συχνά γίνεται. Και ό λόγος πού μεταλαμβάνουμε ενώπιον της Ωραίας Πύλης, είναι διότι συμβολίζει την προσέγγιση μας στον Παράδεισο και την ανάβαση μας προς τον Θεόν»!...

Πάντοτε ήταν πρόθυμος, όπως και στην νεότητά

του, να βοηθήσει και να συντρέξει με όποιο τρόπο ήδύνατο όσους ζητούσαν την βοήθεια του και μάλιστα ή φροντίδα του για τούς νέους ήταν ιδιαίτερη και αδιάπτωτη.

Είχε μεγάλη αγάπη προς το Ποίμνιό του, το όποιο επίσης στην πλειονότητά του τον αγαπούσε και τον έσέβετο απεριόριστα. Συμμετείχε στις χαρές και στις λύπες των άλλων, τον συνείχε το ενδιαφέρον για την Εκκλησία, εφ’ όσον ό Κύριός μας τον ανέδειξε Ποιμένα οικουμενικής σπουδαιότατος και σημασίας, ανέθετε δε προσευχητικά τά προβλήματα, των οποίων έγίνετο κοινωνός, είτε προσωπικά είτε γενικά, στην θεία φιλανθρωπία και ευσπλαχνία με ελπίδα αγαθή.

Ό Άγιος διατηρούσε την υψηλή πνευματική του κατάσταση με μία βαθειά έμφυτη ταπείνωση, ή οποία τον χαρακτήριζε πάντοτε. Με φυσικότητα και άνεση, ενώ συμβούλευε άλλους και μάλιστα νεωτέρους και κατωτέρους του κατά πάντα, αυτός ό μακάριος επιζητούσε τις προσευχές τους και «έβαζε μετάνοια» ζητώντας ταπεινά συγγνώμη!...

Κάποιοι, παρακινημένοι από τον πονηρό, έσκληρύνοντο και έστρέφοντο άνοικτά έναντίον του, κατηγορώντας τον ή και αύθαδιάζοντας ενώπιον του. Ένας Αρχιμανδρίτης κάποτε, εμπρός σε άλλους Αρχιερείς, έδειξε τον ενδεδυμένο την Ταπείνωσιν του Ιησού Άγιο Μητροπολίτη και αναφώνησε με αγανάκτηση: «Πρέπει να απομακρυνθεί άμεσα αυτός ό τόσο ακατάλληλος Μητροπολίτης»!...

Άλλοτε άπεδεικνύετο εκ των ύστερων, ότι κάποιοι άδίστακτοι προέβαιναν σε πράξεις δήθεν έπ’ όνόματί του ή δήθεν με την άδεια και ευλογία του, πού ό ίδιος ούτε καν διανοείτο, ή πλαστογραφούσαν ακόμη και την υπογραφή του, προκειμένου να κατηγορηθεί για ανεπίτρεπτες πράξεις ή «Οικονομίες» στις όποιες δήθεν προέβαινε, για να τον καταισχύνουν ή να τον αποδείξουν ως δήθεν άνακόλουθο και ασυνεπή!...

 

Όλες αυτές οι απρέπειες τού προξενούσαν οδύνη, αλλά τις αντιμετώπιζε με υπομονή και μεγαλοψυχία, με συγχωρητικότητα και ανεξικακία.

Δυνάμεθα να ειπούμε, ότι ό Άγιος Μητροπολίτης Φιλάρετος διατελούσε κάποτε σε μία ιδιότυπη «ομηρεία», όταν ήταν αναγκασμένος, παρά την θέληση και τις αρχές του, να άνεχθή κάποιες δυσάρεστες καταστάσεις, για να αποφευχθεί κάποιο μεγαλύτερο κακό στην ζωή της Εκκλησίας ή στην ζωή των πιστών. Τούτο τού προξενούσε αφόρητο πόνο και κάποιες φορές έφθανε στα όρια υποβολής παραιτήσεως από την θέση του, από τον Σταυρό της Πρωθιεραρχίας, στον Όποιον ήταν καθηλωμένος με εγκαρτέρηση, θυσιαστικότητα και υπομονή απέραντη. Όμως τελικά ή ισχυρά αίσθησης τού καθήκοντος και ή παράκλησις κάποιων αγαπητών και έμπιστων προσώπων, απέτρεπαν ένα τέτοιο ενδεχόμενο...

Ό Άγιος Μητροπολίτης ήδύνατο εκ της πείρας του να διδάσκει περί της αληθινής ταπεινώσεως και μετάνοιας ζωήρρυτα λόγια, εκφράζων συνοπτικά το Ορθόδοξο ήθος, όπως τά εξής:

«Κάποτε, οι άνθρωποί λέγουν για τον εαυτό τους: "Ώ, είμαι πολύ θρησκευόμενος, είμαι βαθειά πιστός", και το λέγουν αυτό με ειλικρίνεια, νομίζοντες ότι μπορούν στην πραγματικότητα να το λέγουν αυτό για τον εαυτό τους δικαιολογημένα...

Από την ζωή της Εκκλησίας βλέπουμε, ότι όσοι πραγματικά έχουν αληθινή πίστη, σκέπτονται πάντοτε για τούς εαυτούς τους και για την πίστη τους με πολύ ταπεινό τρόπο, και πάντοτε θεωρούν και έχουν συνείδηση για τούς εαυτούς τους ότι έχουν ολίγη πίστη...

Αυτός πού πραγματικά πιστεύει, δεν εμπιστεύεται την πίστη του και βλέπει τον εαυτό του να έχει μικρή πίστη. Αυτός, ό όποιος ουσιαστικά δεν έχει αληθινή πίστη, νομίζει ότι πιστεύει βαθειά...

Βλέπουμε το Ίδιο παράδοξο στην ηθική και πνευματική εκτίμηση ενός προσώπου... Οι δίκαιοι άνθρωποι βλέπουν τούς εαυτούς τους ως αμαρτωλούς, ενώ οι αμαρτωλοί βλέπουν τους εαυτούς τους ως δικαίους.

Στην ψυχή ενός αμαρτωλού αφώτιστου από την Χάρι τού Θεού, ό όποιος δεν σκέπτεται για την πνευματική ζωή, ό οποίος δεν σκέπτεται για την διόρθωση του, ό όποιος δεν σκέπτεται πώς θα λογοδοτήσει ενώπιων τού Θεού, όλα συγχωνεύονται και ό Ίδιος δεν δύναται να κάνη κάτι έπ ’ αυτού' μόνον ό Παντεπόπτης Θεός βλέπει την οικτρά κατάσταση της ψυχής τού ανθρώπου τούτου. Ενώ ό ίδιος δεν την αισθάνεται και δεν την παρατηρεί και νομίζει ότι δεν είναι και τόσο άσχημα, και ότι τά χωρία τού Ευαγγελίου, τά όποια αναφέρονται σε μεγάλους αμαρτωλούς δεν έχουν καμία σχέση με αυτόν.

Ένας Ασκητής θρηνούσε συνεχώς’ ό Υποτακτικός του τον ρώτησε: «Πάτερ, για ποιο λόγο θρηνείς;». «Για τις αμαρτίες μου, τέκνον μου», απήντησε. «Όμως, τι αμαρτίες έχεις; Και γιατί θρηνείς γι’ αυτές τόσο πολύ;». «Τέκνον μου», απήντησε ό Ασκητής, «αν έβλεπα τις αμαρτίες μου όπως είναι, σε όλη τους την ασχήμια, θα σου ζητούσα να θρηνείς και σύ γι ’ αυτές μαζί μου»! ’Έτσι ακριβώς είναι πού αυτοί οι εξαιρετικοί άνθρωποι ομιλούσαν περί τού εαυτού τους.

Όμως εμείς, πού είμαστε συνηθισμένοι άνθρωποι, δεν βλέπουμε την άμαρτωλότητά μας και δεν αισθανόμαστε το βάρος της. Γι ’ αυτό και συμβαίνει αυτό πού μόλις είπα: να πηγαίνει κάποιος για Εξομολόγηση, και να μη γνωρίζει τί να ειπεί! Μία γυναίκα πού πήγε για Εξομολόγηση, είπε στον Πνευματικό: "Παππούλη μου, έχω λησμονήσει τά πάντα!"...

Όμως, τί νομίζετε, αν κάποιος έχει ένα πονεμένο χέρι ή πόδι ή εσωτερικό όργανο και πηγαίνει στον ιατρό, Θα λησμονήσει ότι έχει πόνο; Έτσι είναι και με την ψυχή αν στην πραγματικότητα φλέγεται από την αίσθηση της Μετάνοιας, δεν Θα λησμονήσει τις αμαρτίες της. Βέβαια, ουδείς δύναται να ενθυμηθεί όλες τις αμαρτίες του -όλες μέχρι μιας, χωρίς εξαίρεσε Αλλά, ή αληθινή Μετάνοια δεν αποτυγχάνει να διατηρήσει τον άνθρωπο σε συνείδηση της άμαρτωλότητός του και να αισθανθεί ειλικρινή έλεγχο γι' αυτήν.

Προσευχόμεθα κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή στον Κύριο να μάς δωρίσει να βλέπουμε τά πταίσματα μας -τά ιδικά μας πταίσματα, και όχι των άλλων ανθρώπων. Αλλά είναι αναγκαίο να προσευχώμεθα γι ’ αυτό όχι μόνον κατά την Τεσσαρακοστή, αλλά πάντοτε -να προσευχώμεθα ό Κύριος να μάς διδάξει να βλέπουμε τούς εαυτούς μας όπως θα έπρεπε και όχι να νομίζουμε για την υποτιθέμενη "δικαιοσύνη" μας.

Εν τούτοις, πρέπει να ενθυμούμεθα, ότι μόνον το Έλεος τού Θεού δύναται να άνοιξη τούς οφθαλμούς τού ανθρώπου σχετικά με την αληθινή του πνευματική κατάσταση και διά του τρόπου τούτου να τοποθετηθεί στην οδό της αληθινής Μετάνοιας»!...

 

Όπως διεφάνη από όσα έκθέσαμε μέχρι στιγμής, δυνάμεθα να συμπεράνουμε ότι ό Άγιος Μητροπολίτης, παρά την ταπείνωση του, ήταν άνθρωπος θάρρους και αποφασιστικότητας.

Σε μία περίπτωση, είχε ειδοποιηθεί από το FBI να μη εξέλθει για την Λιτανεία τού Επιταφίου την Μεγάλη Παρασκευή, διότι υπήρχαν πληροφορίες στις μυστικές υπηρεσίες των Η.Π.Α. για πιθανή θανατηφόρο επιβουλή κατά της ζωής του. Ό Άγιος αγνόησε την υπόδειξη και εξήλθε κανονικά, ενώ άνθρωποι της μυστικής αστυνομίας τον περιέβαλαν διά πάν ενδεχόμενο, Αυτόν τον όποιον περιστοίχιζαν ορατώς Άγιοι Άγγελοι! Τελικά, δεν συνέβη κάτι το ανησυχητικό...

Ήταν βέβαιο, ότι κάποιοι τον παρακολουθούσαν και τον έπεβουλεύοντο, αλλά ό Θεός τον προστάτευε και ή Παναγία μας τον έσκεπε!

Κάποτε, σε μία επιμελή καθαριότητα στο καθιστικό τού Συνοδικού μεγάρου στην Νέα Υόρκη, όπου ό Άγιος Μητροπολίτης είχε συνήθως τις επίσημες συναντήσεις του, αλλά ένίοτε άκουγε ακόμη και Εξομολογήσεις, ανακαλύφθηκε «κοριός», ένας ειδικός μηχανισμός για αναμετάδοση σε άλλον χώρο όσων συνέβαιναν εκεί, προς κατασκόπευσίν του! Όμως, ό άνθρωπος του Θεού δέν είχε να φοβηθή κάτι, ως «επιστολή Χριστού» «γινωσκομένη και άναγινωσκομένη υπό πάντων ανθρώπων» (Β' Κορ. γ' 2-3).

 

Ό ιερός Φιλάρετος έξέπεμπε μία αίσθηση ησυχίας, γαλήνης και ειρήνης, ήταν δε προσωποποίηση της υπομονής και της συμπόνιας. Ως Πνευματικός ήταν παρηγορητικός και όχι επικριτικός. Είχε πάντοτε την αρετή της ελεημοσύνης στο έπακρον, και μετέδιδε χωρίς επιφύλαξη χρήματα ή και είδη, κάποτε ακόμη και σπάνια και πολύτιμα, τά όποια τού προσέφεραν, στους έχοντας ανάγκη.

Δεν είχε κλίση στα διοικητικά, ούτε στα γραφειοκρατικά, αλλά ή καλή του σχέσης και συνεργασία με τον Αρχιγραμματέα της Ιεράς Συνόδου Πρωτοπρεσβύτερο π. Γεώργιο Γκράμπε (μετέπειτα Επίσκοπο Ούασιγκτώνος και Φλώριδος Γρηγόριο), έκάλυπτε επαρκώς αυτή την δυσχέρεια. Όμως, τούτο δεν σημαίνει ότι έπηρεάζετο δραστικώς ή πολύ περισσότερο ότι καθοδηγείτο από κάποιον άλλον. Ή όλη ισχυρή και πνευματικά συγκροτημένη προσωπικότητά του απέπνεε εμπιστοσύνη, σιγουριά και πνευματική ασφάλεια.

Με τον π. Γεώργιο είχαν κοινό Πνευματικό τον χαρισματικό π.Αδριανό, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Ρόκλαντ Ανδρέα, της Μονής του Νόβο Ντιβέγιεβο στο Σπρίνγκ Βάλλεϋ της Νέας Υόρκης (1978), ό όποιος εμφανώς στολισμένος με ιδιαίτερες δωρεές από τον Κύριο, αποτελούσε ζωντανό σύνδεσμο με τούς Όσιους Στάρετς της Όπτινα στην Ρωσία. Μετά την Κοίμησι αυτού, Πνευματικός του Μητροπολίτου ήταν πλέον ό π. Γεώργιος. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό, ότι ακόμη και οι μη συμφωνούντες μαζί τους στα θέματα Πίστεως και οι μη υίοθετούντες την Ζηλωτική τους στάση και προοπτική, ακόμη και όσοι δεν άπέκρυπταν την άντιπάθειά τους σε αυτούς και στις θέσεις τους, τούς έσέβοντο ειλικρινά και δεν μπορούσαν παρά να αναγνωρίζουν την πνευματική μεγαλοσύνη και ανωτερότητα τού Αγίου Μητροπολίτου Φιλαρέτου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΓΑΡΔΙΚΙΟΥ ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ.

Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ. ΈΝΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΣΚΗΤΗΣ ΚΑΙ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ.

(1903- 1985)